Toelichting op de hiërarchische controle van percepties voor cursisten in de MOL cursus. Dr. Eva de Hullu, december 2019
Introductie
Om te begrijpen wat er in een Method of Levels (MOL) gesprek gebeurt, is het nodig om een beeld te hebben van onze hiërarchie van percepties zoals die in de Perceptual Control Theory (PCT) is geformuleerd. Wat we ervaren, hoe we iets ervaren, is op elk niveau van onze perceptuele hiërarchie verschillend.
In dit artikel probeer ik de kenmerken van hiërarchische controle van percepties uit te leggen, zodat je beter kan begrijpen wat er in een therapeutisch gesprek gebeurt.
Vanuit de PCT is al ons handelen gericht op het controleren van onze percepties. We willen een bepaalde ervaring (perceptie) in een bepaalde toestand houden. Die percepties kunnen verschillende vormen aannemen, verschillende ervaringen betekenen, afhankelijk van het niveau. Een perceptueel niveau in de PCT is vooral een manier van ervaren.
Het is dus belangrijk om de niveaus niet te zien als op-elkaar-volgend. Het is niet dat een signaal reist van de ene laag naar de volgende laag en overal iets doet. Elk niveau is een andere manier van ervaren; een andere kijk op hetzelfde, waardoor er andere handelingen en ervaringen mogelijk worden die op het onderliggende niveau nog niet mogelijk waren. Een voorbeeld hiervan is de Sesamstraat scene “From Fish to Infinity”.
In plaats van vis, vis, vis, vis, vis, vis, vis kun je zeggen “6 vissen”. Het zijn evenveel vissen, maar het is een hele andere manier om die vissen te beschouwen (tellen ipv noemen), die heel andere mogelijkheden biedt om met grote aantallen vissen om te gaan.
Elk niveau is opgebouwd uit combinaties van het niveau daaronder. Pattee (1973) noemt dit ‘Chinese boxes’ – In elk doosje zit een doosje met daarin een doosje met daarin een doosje. Net als in deze visualisatie van een genest complex netwerk:
Elk niveau van de hiërarchie is dus opgebouwd uit een combinatie van percepties op het onderliggende niveau. In de niveaus in de PCT (zie ook tabel 1): De lichamelijke reactie bij alle emoties is een configuratie (level 3), die is opgebouwd uit samenhangende sensaties (level 2), die zijn opgebouwd uit verschillende intensiteiten (level 1).
Je kunt een perceptie op een hoger niveau dus nooit los zien van de perceptuele lagen eronder, de percepties zijn als het ware in elkaar genesteld. Als je van beneden naar boven de hiërarchie volgt, zie je dat elke keer één perceptie op een hoger niveau is samengesteld uit een combinatie van percepties op het niveau daaronder. Het is elke keer een one-to-many relatie; een eenheid op hoger niveau bevat een veelheid aan percepties op lagere niveaus. Een persoonlijkheid (systeemconcept, level 11) bestaat uit meerdere waarden (principes, level 10) die je kan uitvoeren met meerdere programma’s (level 9) die weer bestaan uit meerdere sequenties (level 8) etcetera. Deze eigenschap van de hiërarchie, dat naar boven toe eenheid (en naar beneden toe veelheid) ontstaat, is van belang bij het begrijpen van MOL.
In dit artikel introduceer ik in grote lijnen de perceptuele hiërarchie en gebruik deze kennis om te verklaren hoe een conflict oplost in MOL en met experiëntiële technieken zoals Focus op Sensaties).
In tabel 1 worden 11 levels gepresenteerd. Deze 11 levels zijn bedacht door Powers (1973, 2005), met daarbij de opmerking dat het hier gaat om een hypothese; zover we nu kunnen bedenken is het zinvol om te werken met deze 11 niveaus. Het kan echter zijn dat we erachter komen dat er meer of juist minder niveaus zijn, of dat de organisatie op onderdelen complexer is dan dit model doet vermoeden. Dat maakt voor de ideeën en de keuzes in MOL niet uit.
De organisatie van percepties in een hiërarchie maakt controle mogelijk over veel verschillende soorten ervaringen. Elk mens (voorbij de peuterleeftijd) is in principe (binnen een normale ontwikkeling) in staat tot de controle van percepties op alle niveaus, maar mensen verschillen in de mate waarop ze op verschillende niveaus controleren en hoe gemakkelijk ze een niveau hoger of lager gaan. Ook hangt de vorm van controle af van wat er in de omstandigheden nodig is.
Neem als voorbeeld een bezoek aan een restaurant. Er zijn restaurants waar je eet wat de pot schaft. Je hoeft niet te kiezen, je kan zelfs niet kiezen; er komt gewoon iets op tafel. Alles wat je dan nodig hebt, is controle van sequenties: je volgt wat er gebeurt en gaat daarin mee. Zolang het ene gerecht volgt op het andere, is het een voorspelbare ervaring, en is de ervaring goed: er is controle. Op het moment dat de informatie complexer wordt en je moet kiezen van een menukaart, dan controleer je op het niveau van programma’s. Je kan kiezen voor het vegetarische stoofpotje of de quiche, en met dat die keuze is gemaakt ga je verder met de controle op het niveau van sequenties. Maar nóg een niveau hoger ga je als de keuzes niet duidelijk zijn. Als er geen menukaart is, en de chef vraagt wat je lekker vind, dan gaat het om controle van principes. Waar houd ik van? Je komt dan niet met een specifiek recept aanzetten, maar zegt tegen de kok dat je houdt van groenten en pittige gerechten. Deze algemene richtlijnen werkt de kok werkt zelf uit in een recept, waarmee je door keuzes achter de schermen dan opnieuw vanuit controle op sequentie-niveau aan tafel kan zitten: lekker rustig, wetend dat het goed is.
Hiërarchische controle van percepties
| Perceptual Level | Perceptie op dit niveau | Voorbeelden | Ervaring van controle | Ervaring van verlies van controle |
11.System concepts | Coherente organisatie van principes | wereldbeeld, persoonlijkheid, identiteit | Perceptie van zijn Dit is wie ik ben Dit is de waarheid Dit is hoe het werkt | Existentiële crisis Ik weet niet wie ik ben Ik weet niet wat waar is |
10. Principles | Fundamentele regels, waarden, waarheden, overtuigingen | Doe geen kwaad Bescherm de natuur Zorg voor jezelf | Perceptie van kwaliteit Evaluatie van waarde Dit is belangrijk. Dit is wat ik wil | Verlies van betekenis Ik weet niet wat belangrijk is Ik weet niet wat ik wil |
9. Programs | Structuur van tests en keuzepunten over sequenties. | Volg een recept Bedenk een plan Maak een keuze Een paragraaf | Perceptie van keuze Dit is wat ik doe Dit is mijn keuze | Besluiteloosheid Ik weet niet wat ik moet doen Ik kan niet kiezen |
8. Sequences | Percepties met een vaste volgorde in tijd of plaats | Een melodie Een route Een zin | Perceptie van volgorde Voorspelbaarheid Oriëntatie in ruimte en tijd | Onvoorspelbaarheid Desoriëntatie Niet weten wat er volgt |
7. Categories | Indelen van percepties die eigenschappen delen | Katten, vogels, voedsel, mensen, dieren. | Perceptie van onderscheid Weten wat iets is | Verlies van onderscheid Niet weten wat iets is |
6. Relationships | Hoe percepties met elkaar samenhangen | De smaak van koffie met de gedronken koffie. De mok staat op de tafel. | Perceptie van relatie Weten hoe het verbonden is in ruimte, tijd, proces Oorzaak en gevolg | Verlies van samenhang Niet weten hoe iets met elkaar te maken heeft |
5. Events | Een samenhangend patroon van kortdurende percepties van onderliggende niveaus. | Een woord Een slok koffie Een deur openen | Er gebeurt iets Weten dat er iets gebeurt | Verlies van ervaring Niet weten dat er iets gebeurt |
4. Transitions | Bewegende, veranderende configuraties | Tijd Beweging Verandering | Perceptie van verandering Ervaring van verloop van tijd, processen, beweging | Verlies van de ervaring van tijd of beweging in de ruimte |
3. Configurations | Bepaalde configuratie van sensaties | Objecten Stoel Emoties | Perceptie van orde Ervaring van patronen, vormen | Verlies van het gevoel van orde Verlies van eenheid van objecten |
2. Sensations | Samengestelde zintuiglijke informatie | De smaak van limonade (zoet & zuur tegelijk) Gevoelens | Perceptie van sensatie voelen | Verlies van sensatie Gevoelloos zijn |
1. Intensities | Intensiteit van sensorische informatie | Spierspanning, luidheid van geluid Warmte, kou | Perceptie van magnitude, sterkte Ervaring van contact met buitenwereld | Verlies van contact met de fysieke wereld |
Tabel 1. Samengesteld en uitgewerkt door Eva de Hullu (2019) met gebruikmaking van Powers, W. T. (1973, 2005). Behavior: The control of perception. Benchmark Publications; Powers, W. T. (1998). Making sense of behavior. Benchmark Publications; Runkel, P. J. (2003). People as Living Things: The Psychology of Perceptual Control. Living Control Systems Publishing; Marken, R. S. (2002). More mind readings: Methods and models in the study of purpose. New View Publications.
Autorijden – controle van percepties op verschillende niveaus
Elke perceptie die je hebt en daarmee elke handeling die je uitvoert, betrekt gelijktijdig percepties op verschillende niveaus. Zo kan ik bijvoorbeeld naar een dorp verderop rijden over de provinciale weg langs het kanaal. Dit is een goed onderhouden, rechte weg, met weinig verrassingen. Door het kanaal en vangrail aan de linkerkant heb ik goed overzicht, en aan de rechterkant zijn alleen opritten, geen wegen. De weg is belijnd, er staat een streep in het midden en aan de zijkanten. Ik kan hier met weinig aandacht rijden, ik volg de weg als vanzelf. Ik mag 80 km per uur, maar als ik er niet bij oplet, rijd ik net als veel mensen 100 km per uur. Waar de weg langs een dorp voert en je maar 60 km per uur mag rijden, hebben ze onlangs de weg opnieuw ingericht. De streep in het midden is verwijderd. Dat maakt het nu veel moeilijker om precies op mijn eigen weghelft te blijven. Ik merk dat ik hier sindsdien niet meer zo hard rijd – ik heb meer aandacht nodig voor de weg en mijn positie ten opzichte van de tegenliggers. Hier is duidelijk over nagedacht door verkeersdeskundigen, maar we kunnen het ook begrijpen vanuit PCT.
Controle van percepties op lager niveau gaat sneller en vraagt minder ‘bewuste’ aandacht dan controle op hogere niveaus. De tijd die het kost om een perceptie te controleren neemt toe, naarmate je hoger in de hiërarchie gaat. Controle van een sensatie vindt plaats in milliseconden, in het hier-en-nu (je schrikt meteen terug onder de koude kraan). Controle van een principe zoals eerlijk zijn, doe je over jaren heen (je wikt en weegt in vele situaties in de loop van je leven).
Als je kijkt naar het rijden op de weg, kan ik in de eenvoudige wegsituatie meestal vertrouwen op controle van sequenties (level 8). De weg volgt zichzelf, mijn auto volgt de weg, het is voorspelbaar. Ik kan te hard rijden en toch controle ervaren, ik blijf netjes op de rijbaan, zie de auto’s voor me ruim op tijd. Ik kan de weg volgen, en tegelijkertijd aandachtig naar een audioboek luisteren.
Als de weg onoverzichtelijker wordt, zonder strepen, met tegenliggers dicht bij mijn weghelft of met kruisende wegen, dan moet ik tijdens het rijden keuzes maken. Dat is controle van programma’s (level 9), een niveau hoger dan controle van sequenties, en kost meer energie en aandacht. Bij het maken van die keuzes ervaar ik ook een soort bewustzijn: “ík ben het, die een keuze maakt”. Als ik op zo’n moeilijke weg rijd, dan heb ik al minder aandacht over voor iets anders dan het rijden.
Nog een stap hoger dan de controle van programma’s, is de controle van principes (level 10). Dit zijn de waarden die we hebben die ons helpen onze programma’s te kiezen. Ik merk dit tijdens het rijden als ik bijvoorbeeld moet kiezen tussen veiligheid en op tijd komen. Ik vind het belangrijk om veilig te rijden, en ook belangrijk om op tijd te komen. Maar als ik te laat ben vertrokken, ga ik dan harder rijden om op tijd te komen? Zo’n dilemma vraagt mijn aandacht tijdens het rijden, kost me energie. Op zo’n moment kan ik in de auto niet ook nog eens ergens anders aan denken en mis ik hele stukken van mijn audioboek.
Als ik tenslotte tijdens het rijden zo in de knoop raak tussen mijn wens om op tijd te zijn en veilig te rijden, moet ik hulp inroepen van het hoogste niveau dat ik beheers: de controle van systeemconcepten (level 11). Bij conflicterende principes is de verbindende vraag: wie wil ik zijn? Wie ben ik, als persoon, als geheel, als identiteit? Hoe wil die persoon zich op de weg gedragen?
Conflicten tussen percepties
Bij een conflict zijn tenminste drie niveaus betrokken; te onderscheiden in onder, midden en boven). Zie figuur 1 hieronder.
Op de lagere niveaus (N, onderste niveaus) is de uiting van het conflict. Hier is de ervaring van pijn, onprettige gevoelens, spanning, het gevoel dat past bij besluiteloosheid, het gevoel niet de juiste keuze te maken.
Het niveau (N+1, middelste niveau) waar de doelen tegenstrijdig zijn is het niveau waarin het conflict wordt veroorzaakt. Er worden van daaruit naar de onderliggende niveaus incompatibele referentiewaarden doorgegeven. Van het ene systeem moet de ervaring zo worden, als volgens het andere systeem onwenselijk is.
Het niveau daarboven (N+2, bovenste niveau) bepaalt de perceptie, de context of situatie waarin het conflict ontstaat. Als hier iets verandert, kan het conflict verdwijnen.
Een voorbeeld dat we vaak gebruiken is dat van een moeder, die zich zorgen maakt over hoe ze met haar dochter moet omgaan. Haar tienerdochter wil graag uitgaan met vriendinnen, maar haar moeder voelt zich daar niet goed bij. Ze wil graag dat haar dochter veilig (middelste niveau, N+1) is en verbiedt haar dochter uit te gaan (Level N, daaronder). Maar dat voelt ook niet goed (nog lagere niveaus, gevoelens), want ze vindt het ook belangrijk dat haar dochter zelfstandig wordt, autonoom is (N+1, middelste niveau). Ze kan haar niet klein houden. Alleen als ze haar dochter uit laat gaan, ligt moeder wakker van angst. En als ze haar dochter thuis houdt, voelt ze zich schuldig.
Zolang haar bewustzijn beperkt blijft tot de lagere niveaus en blijft steken in ‘hoe moet ik dit doen?”, komt er geen oplossing. Pas als ze zich bewust is van haar conflicterende doelen: autonomie en veiligheid, kan ze vanuit een nóg hoger level (level N+2, hoogste niveau), zichzelf zien als een moeder die haar dochter zowel autonomie als veiligheid toewenst en heeft ze een antwoord voor zichzelf waarom ze dit belangrijk vindt (bijv. omdat ze zichzelf in haar jeugd te bekneld heeft gevoeld en omdat ze het belangrijk vindt haar dochter die pijn te besparen). Als je autonomie en veiligheid tegelijkertijd in beeld hebt, kan de integratie plaatsvinden tot op het niveau daarboven. Op het hoogste niveau kan ze immers haar waarden verenigen in een beeld op het niveau van systeemconcepten: “Wat voor een moeder wil ik zijn?” Vanuit die eenheid ervaart ze meer bewegingsvrijheid in haar principes (wat hoort er bij de moeder die ik wil zijn?) en haar programma’s (hoe doet de moeder die ik wil zijn dat?).
Zo kun je aan de hand van voorbeelden in MOL sessies of uit je eigen dagelijks leven de hiërarchie in de praktijk ervaren. Conflict, controle en reorganisatie vinden allemaal plaats in deze structuur, die bij alle mensen op dezelfde manier is opgebouwd, en tegelijkertijd een eigen vorm heeft, zoals dat ieder van ons in een huis woont, en alle huizen verschillend zijn.
Literatuur over de hiërarchische organisatie van percepties
De Hullu (2019) Exploring the Control Hierarchy. Poster presented at the annual conference of the international association for Perceptual Control Theory, Manchester, UK.
Marken, R. S. (2002). More mind readings: Methods and models in the study of purpose. New View Publications.
Nickols , F. (2016) Levels of HPCT https://nickols.us/LevelsofHPCT.pdf
Pattee, H.H. (1973). Hierarchy theory: the challenge of complex systems. George Braziller, New York, 1973.
Powers, W. T. (1973, 2005). Behavior: The control of perception. Benchmark Publications
Powers, W. T. (1998). Making sense of behavior. Benchmark Publications
Runkel, P. J. (2003). People as Living Things: The Psychology of Perceptual Control. Living Control Systems Publishing
