‘Helder begrip van mentale ontregeling is simpelweg niet mogelijk’, stelt Floortje Scheepers in een interview in de bijlage Wetenschap van Trouw. ‘Mensen zijn ingewikkeld, en we kunnen beter accepteren dat niet-begrijpen altijd onderdeel van onze wereld en ons mensbeeld zal zijn.’
Dit is niet alleen een onjuiste maar ook een negatieve boodschap die wetenschappers en anderen ontmoedigt om nog langer na te denken over hoe mensen ‘werken’. Terwijl een beter idee over hoe mensen werken broodnodig is in de geestelijke gezondheidszorg en ook daarbuiten.
Een signaal dat er wel een beter begrip mogelijk is, zien we al terug in Scheepers eigen gebruik van het begrip ‘ontregeling’. Als je spreekt van ‘ontregeling’ dan moet er ook sprake zijn van ‘regeling’.
Wat is die regeling dan? Hoe werken mensen als ze niet ‘gestoord’ zijn? Welk mechanisme kan er precies ontregeld worden?
Hoe psychisch leed ontstaat en weer oplost is een vraag die wij onszelf ook stelden in ons werk als respectievelijk universitair docent psychologie en psychotherapeut/opleider van therapeuten. Een overtuigend antwoord vonden we in een wetenschappelijke theorie die al in de jaren ‘60 werd uitgedacht door de Amerikaanse ingenieur/psycholoog William T. Powers. Hij beschreef met zijn Perceptual Control Theory (PCT) een theorie over hoe mensen – en alle andere biologische organismen – te begrijpen zijn als regelsystemen. Regelsystemen die hun eigen input reguleren worden ook controlesystemen genoemd, vergelijkbaar met de thermostaat die ervoor zorgt dat je kamer een stabiele temperatuur heeft. Mensen controleren hun eigen ervaring: ze zorgen ervoor dat de manier waarop ze zich voelen, wat ze zien, horen, denken zoveel mogelijk in overeenstemming is met hoe ze willen dat het is.
De complexiteit van de mens waar Scheepers moedeloos van wordt is vooral complex omdat de huidige modellen in de psychiatrie en psychologie niet passen. De mens is geen stimulus-responsmachine of informatieverwerkingssysteem, terwijl dat wel de modellen zijn die heersen. Net zoals de beweging van de planeten eenvoudiger te beschrijven werd toen men ze rondom de zon situeerde in plaats van rond de aarde, zou een beter model in de psychologie het veel eenvoudiger maken dan men nu gewend is. Invloedrijke wetenschappers zoals Thomas Kuhn en Carl Rogers lazen het werk van Powers en voorspelden een paradigmawisseling in de psychologie en de biologie, maar 50 jaar later zitten we nog steeds vast in de oude wanorde.
De kern van de Perceptual Control Theory is dat mensen er voortdurend naar streven om hun doelen te verwezenlijken. Als het je lukt om je ervaring zo te laten zijn zoals je wil dat het is, ervaar je controle. Als dat niet lukt, dan ervaar je ongemak, stress. Het is niet goed. Als er iets niet goed is, als je je doelen niet bereikt, dan zul je in de meeste gevallen handelen om het goed te maken. Als je rug pijn doet, ga je anders zitten. Dat is het principe van negatieve feedback. Als je even later weer pijn voelt, ga je weer anders zitten. Als dat niet helpt, ga je een stukje lopen. Als je dan nog steeds pijn voelt, bel je de fysiotherapeut en die helpt je om wat vastzit in je spieren, weer los te maken.
Psychische pijn kun je ook zo zien. Een kleine verstoring van een moeilijke situatie op het werk los je op door met elkaar te bellen. Een zware dag los je op door tijd te nemen voor jezelf in de avond. Maar als het je niet lukt om de toestand van ontspanning te bereiken, als er voortdurend stress en ongemak is, dan zit er iets vast.
Een moeder die er vanuit haar eigen ervaringen van overtuigd is dat de wereld onveilig is, zal haar dochter die graag uit wil gaan thuis houden en tegelijkertijd merken hoe ze haar daarmee tekort doet. Hier botsen twee controlesystemen met elkaar die belangrijke interne doelen reguleren: zorg voor haar veiligheid en help haar zelfstandig worden. Als zo’n moeder psychische klachten krijgt, dan helpt het om in zo’n geval al pratende indringend stil te staan bij alle gevoelens en overtuigingen die er een rol bij spelen. Als alle emoties aandacht krijgen en geuit worden, dan vindt ons natuurlijk aanwezige reorganisatieproces een nieuwe balans voor alle controlesystemen. Dat is een organisch proces, waarbij de uitkomst niet vooraf te bepalen is. In dit voorbeeld zou de uitkomst kunnen zijn dat moeder inziet en accepteert dat ze haar eigen angsten niet meer op haar dochter wil projecteren. Ze zou ook tot het inzicht kunnen komen dat ze zelf hulp nodig heeft met het verwerken van haar oud zeer. De interne organisatie van doelen verandert zodat het conflict verdwijnt.
Het PCT-model sluit aan bij hoe we vanuit ons gezond verstand praten over psychische problemen: doelen en conflicten hebben een zinvolle betekenis. Dit beter passende model en ons gezond verstand komen er echter bekaaid vanaf in de huidige psychologie en psychiatrie. In de GGZ proberen experts met elkaar en ondersteund door steeds meer technologie te onderzoeken wat er aan de hand is, om vervolgens een oplossing voor te stellen aan de cliënt. Dit is een slecht passende vorm voor de organische en interactieve manier die mensen nodig hebben om zelf te veranderen. Het kan veel eenvoudiger: ga er als hulpverlener niet vanuit dat je een correct beeld kunt hebben van het leven en de binnenwereld van je cliënt. Ga uit van de kennis en ervaring van de ander en neem het roer niet over. Zonder intake, diagnostiek en probleemanalyse kun je een mens vragen: Wat zit je dwars? Vertel…vertel…vertel! Met goede vragen en de aandacht bij wat pijnlijk is help je iemand zelf zicht te krijgen op zijn problemen en zelf oplossingen te vinden.
Wij zeggen: het gezond verstand van cliënten en hulpverleners is gemarginaliseerd. We worden in mallen gedwongen waarin geen plaats is voor een beter begrip van hoe mensen werken. Maak ruimte voor een betere theorie en geef mensen de kans om zelf de controle terug te krijgen.
De discussie over dit stuk op Linkedin toont hoe elke deelnemer aan de discussie zijn eigen percepties controleert. Wat past in het eigen straatje wordt verwelkomd, wat niet past bij het eigen beeld wordt vervormd, verworpen of genegeerd.
Dr. Eva de Hullu, Universitair Docent Psychologie aan de Open Universiteit en voorzitter van de International Association for Perceptual Control Theory.
Drs. Ger Schurink, Psychotherapeut en opleider gesprekstherapie, Ger Schurink Psychotherapie, Method of Levels therapie en training.
Volg meer discussies over PCT en MOL op sociale media door Eva te volgen: